Là nhà giáo dục, cha mẹ như người trông cây phải bát
sâu, tỉa lá, cắt cành khi cần để cây lớn nhanh, tươi tốt làm đẹp cho đời. Con
cái cũng như cây non cần được
uốn nắn, nếu không sẽ biến thành cây hoang, cỏ dại
vất vưởng, vô tích sự. Uốn nắn đòi sửa chữa, uốn nắn cần thưởng
phạt: thưởng để khuyến khích, thúc đẩy; phạt để sửa trị, chấn chỉnh. Giáo dục
không thưởng phạt sẽ
không mang lại hiệu quả, nhưng thưởng phạt không dễ, vì đó là một
nghệ thuật trong giáo dục, mà bất cứ cha mẹ nào cũng phải nắm vững những nguyên tắc
căn bản để
thưởng phạt không phản tác dụng, gây thiệt hại cho người được giáo
dục: con cái. Đã làm cha mẹ
thì ai cũng biết thưởng, phạt con, nhưng có cha mẹ thưởng nhiều hơn phạt, một
số khác chỉ
hăm he, rình rập phạt mà lơ là khen thưởng.
1. Cha mẹ chỉ lo khen thưởng
Phần đông, những cha mẹ này lúc đầu dùng
phần thưởng để khuyến
khích, nhưng dần dà phần thưởng biến thành mồi câu “con”. Khen thưởng đến một
lúc không còn
giá trị khuyến khích, thúc đẩy, mà biến thành một thứ trao đổi. Đứa
con quen được thưởng sẽ mất ý thức phải làm việc, phải học như một bổn phận,
và thành quả thu
hoạch là điều đương nhiên. Mất ý thức bổn phận, con sẽ tự cho
mình quyền được cha mẹ khen thưởng mỗi khi làm được việc gì, và cha mẹ tự động
rơi xuống phận con nợ. Nhưng
nguy hiểm lớn nhất chính là con cái sẽ không còn chân nhận giá trị đích thực của
lời khen, phần thưởng,
mà chỉ coi như một quyền lợi tất nhiên, một sở hữu có sẵn.
2. Cha mẹ
chỉ lo sửa phạt
Trái
ngược với cha mẹ chỉ lo khen thưởng, những cha mẹ này lại chỉ lăm le bắt lỗi, trừng
trị, sửa phạt. Bầu khí gia đình lúc nào cũng nặng nề, căng
thẳng, vì cha mẹ rình rập sai
phạm của con để quát mắng, đe loi, trừng phạt. Cha mẹ từ nay biến thành cảnh sát,
ông kẹ, ngáo ộp
làm ngột ngạt đời sống con cái. Với những cha mẹ này, con cái là những cục đất sét để tha
hồ nặn nên hình tượng
như ý muốn. Và để được nặn thành hình tượng, đất sét phải câm
nín, cúi mặt, đánh mất đời mình. Đất sét chính là số phận của những đứa con thường
xuyên bị cha mẹ
la mắng, trừng phạt, mà không được khen thưởng, khuyến
khích. Chỉ lo trừng phạt, cha mẹ làm tổn thương nhân vị, làm bế tắc đời sống tâm lý, và đánh mất lòng
tự tin, ý chí tiến thủ của con cái. Ý hướng tốt của cha mẹ
là muốn con nên người, thành
công, thành đạt, nhưng “chính sách đao tạo” bằng trừng phạt, đe loi đã làm hỏng tất
cả, khi con cái trở thành những đứa
bé nhút nhát, sợ sệt, khép kín, không tin ở mình, và cũng chẳng dám tín thác, tin
tưởng ai. Sửa
phạt mà không khen thưởng, hay chỉ khen thưởng mà quên sửa phạt, cả hai đều thái
quá, bất cập và đưa đến nhiều
hậu quả tiêu cực, mà nạn nhân là con cái: họặc sẽ trở thành những ông vua, bà
chúa bắt người khác phải đáp ứng
yêu sách vô lối của mình, hoặc thành những người có tuổi đời lớn mà tinh thần
mãi non dại, ấu tri,
yếu đuối, nhát đảm, lệ thuộc. Như thế, khen thưởng và sửa phạt, cả hai
đều cần thiết
trong giáo dục, nhưng không phải khen thưởng thế nào cũng được,
và sửa phạt thế nào cũng xong. Vì là nghệ thuật, nên khen thưởng phải khôn
ngoan, và sửa phạt phải khéo
léo, nếu muốn đem lại hiệu quả giáo dục. Chúng ta lần lượt đề cập những nguyên tắc
căn bản của hai nghệ thuật
khen thưởng và sửa phạt này:
a. Khen thưởng
Mục đích của
khen thưởng là chân nhận và khuyến khích.
Khi khen con, cha mẹ chứng thực việc con làm là
đúng: đúng bổn phận, đúng đạo lý, đúng lương tâm, đúng
đòi hỏi, đúng nhu cầu, đúng đường hướng. Vì thế, một việc xấu,
không đúng, không hợp sẽ không được khen. Cũng thế, khi thưởng con, cha mẹ
khích lệ, ủng hộ việc con làm,
thúc đẩy, khuyến khích con tiếp tục cố gắng phát huy, vì đó là việc tốt, điều
hay, mang lại lợi ích chính đáng.
Chân nhận công
việc tốt, cũng là chân nhận khả năng của con. Khuyến khích con cố lên nữa,
cũng là tỏ cho con
sự hài lòng, mãn nguyện của cha mẹ trước thành quả của công việc.
Nhưng cả hai điều trên không có nghia biến con thành ân nhân của cha mẹ, ân
nhân của người khác
khi lấy đi ý thức bổn phận và trách nhiệm nơi con. Nói cách khác,
hành động khen thưởng của cha mẹ phải dừng lại trước ngưỡng cửa “bổn phận” của
con, để con biết
rằng: Cha mẹ khen con vì con đã cố gắng chu toàn một nghia vụ phải chu toàn, một bổn phận
phải thực hiện. Như em bé
học giỏi, được điểm cao được cha mẹ khen thưởng. Nếu cha mẹ không khôn ngoan
khi khen thưởng, em sẽ
coi việc học của mình là ân huệ em ban cho cha mẹ, thay vì học là bổn phận em
phải thực thi, bởi
mỗi lần được điểm cao, em lại thấy cha mẹ vui, nên có cảm tưởng mình là “người ban ân huệ”.
Xóa nhòa ý thức bổn phận
nơi con cái khi khen thưởng, cha mẹ đã thay ngôi đổi vế, để con là người cần được
giáo dục trở thành người chủ
có quyền đòi hỏi cha mẹ khen thưởng mỗi khi làm xong việc mình phải làm.
Tóm lại, ra khỏi mục tiêu “chân nhận,
khuyến khích” khi khen thưởng, cha mẹ có
thể đẩy con ra khỏi quỹ đạo của bổn phận và biến con trở thành những người vô
trách nhiệm, khi mất ý thức bổn phận vì được cha mẹ khen thưởng cách thái quá,
và thiếu khôn ngoan. Đã làm cha mẹ, ai cũng thích khen con, thưởng con, nhưng
khen không đúng cách, thưởng không đúng đường sẽ làm con mất hướng trên hành
trình cuộc sống và đẩy con rơi xuống vực thẳm kiêu hãnh, ích kỷ, tai hại cho
chính con mình.
b. Sửa phạt
Có nhiều cha mẹ không phạt, đúng hơn là
không dám phạt con bao giờ. Lý do có thể:
•
Vì cha mẹ có nhiều lầm lỗi, nên mang mặc cảm có tội với con.
• Vì bất nhất trong hình phạt, nên hình
phạt không còn tác dụng.
• Vì thiếu uy quyền, nên sợ con “trừng
phạt” lại.
• Vì không độc lập kinh tế ma phải lệ
thuộc vao con, nên không dám sửa phạt con.
•
Vì biết có phạt cũng chẳng đi đến đâu; bởi “chứng nào tật ấy” sẽ không thay đổi được gì ở con. Làm
cha mẹ, không ai phủ nhận sự cần thiết của
việc sửa phạt con cái, vì con như cây non, không uốn nắn sẽ “chẳng ra làm sao”, hoặc sẽ thành
người vô tích sự sau này. Bỏ
qua những cha mẹ vì nhiều lý do khác biệt đã không dám sửa phạt con cái, chúng
ta cùng chia sẻ
vấn đề sửa phạt với các cha mẹ đang thao thức với nghĩa vụ, và công trình giáo dục mà sửa
phạt nắm giữ phần quan trọng.
Trước hết, ý
nghia sửa phạt đã được nêu rõ trong danh xưng: sửa chữa sai trái, chỉnh sửa
lệch lạc kèm theo hình phạt tương
xứng. Nhưng
tại sao đã chỉnh sửa rồi mà còn chịu phạt? Thưa, hình phạt
cần thiết không chỉ như một đền bù bất công đã gây ra, mà còn cần thiết để
nhắc nhớ trách nhiệm
đã không được chu toàn, bổn phận đã không được thực hiện. Khi
sai phạm điều gì, người ta cần phải nhận ra điều mình đã sai, việc mình đã phạm,
đồng thời phải ý
thức trách nhiệm cá nhân trên những việc, những điều sai trái đó.
Hình phạt mang sứ mệnh đánh dấu những thiếu sót trong nghia vụ, cũng như những
sai phạm vì vô
trách nhiệm. Hình phạt như một hàng kẻ chạy ngang trang giấy để
đánh dấu và đóng lại chuyện cũ lỡ lầm. Đón nhận hình phạt như sang trang sách mới,
người có ý thức
trách nhiệm sẽ không coi hình phạt như nhục hình, nhưng vui vẻ và
trưởng thành đón nhận với một tâm hồn đầy thiện chí thăng tiến, đổi mới.
Vì thế, cha mẹ
phải học sửa phạt để sửa phạt không trở thành phương tiện cha mẹ trút giận,
hay thùng rác cha mẹ tuôn đổ
điên cuồng, nhưng sửa phạt luôn giữ phong
cách giáo dục của mình. Bài học sửa phạt mà cha mẹ cần lưu ý gồm những nguyên tắc
sau:
a.1.
Sửa phạt là thương yêu rất nhiều
Không bao giờ để sửa phạt lạc ra khỏi quỹ
đạo của tình yêu, trái lại cha mẹ phải chứng tỏ cho con cái thấy: Vì yêu nhiều
nên mới cam lòng sửa phạt; vì thương lắm nên mới se dạ thắt lòng sửa phạt để uốn
nắn, để con hiểu được điều này, cha mẹ tránh thái độ gầm gừ, đắc thắng, trấn
áp, thống trị, nhưng bình tinh, điềm đạm để phân tích từng chi tiết của lý do đưa đến quyết định
sửa phạt. Thái độ bình an của cha mẹ sẽ giúp con nhận ra cha mẹ vẫn luôn yêu
thương, và sửa phạt không ra ngoài mục đích
giúp con vượt qua yếu đuối, lỗi lầm để thăng tiến. Thái độ yêu thương khi sửa
phạt rất quan trọng, bởi khi bị sửa phạt, con cái quan sát rất kỹ thái độ của
cha mẹ, và qua thái độ khi sửa phạt, con cái sẽ biết mức độ yêu thương của cha
mẹ.
a.2. Không đồng hóa con và lỗi lầm con
phạm
Trong cơn nóng giận, cha mẹ thường bị đẩy
vào một sai lầm nguy hiểm, đó là đồng hóa con mình với lỗi lầm con vừa phạm, và
nặng lời lên án, đại loại như: Mày là thằng ăn cắp, mày là đứa mất dạy, mày là
đồ bất hiếu, mày là đứa lăng loàn, mày là phường đi thoa… Bằng những ngôn từ
“phản giáo dục”, cha mẹ có thể gán cho con những nhãn hiệu rất
đáng kinh tởm, và quên rằng những nhãn hiệu tồi tệ đó sẽ đi theo con suốt cuộc
đời, nếu không trong gia đình, lối xóm,
thì ít nữa cũng khắc sâu trong tâm khảm của con. Đồng hóa con với tội lỗi con
phạm, và gắn lên đời con những nhãn hiệu không mấy tốt đẹp là hành động thiếu
nhân bản, nếu không muốn nói là tàn ác, bởi con sẽ suốt đời mang mặc cảm bị nguyền rủa thậm tệ,
bị kết án độc địa từ chính miệng của cha mẹ, là người sinh thành và ước mơ hạnh phúc cho con. Khó có thể đo
được mức tàn phá tinh thần vì thái độ cay nghiệt, tàn nhẫn của cha mẹ, và cũng
khó lường nổi vết thương lòng ngày càng hoắm sâu của con khi bị cha mẹ gọi mình
bằng tên của “tội lỗi”. Như thế, khi sửa phạt, cha mẹ sửa lỗi con đã phạm, phạt
con vì con đã sai lỗi, nhưng không hạ danh dự của con, làm tổn thương nhân phẩm
của con, không cấm vận hạnh phúc, và
tình yêu của con, nhất là không vùi dập, chà đạp “nhân tính” của con khi gán
cho con tên của một thứ tội.
a.3. Không quên mục đích của sửa phạt là
giúp con ý thức trách nhiệm để trưởng thành hơn
Hình phạt
không mang mục đích mưu tìm hạnh phúc là hình phạt man rợ, phi nhân. Khác với
tra tấn, hành hạ, sửa phạt của cha mẹ là
sửa phạt của yêu thương nhằm mục đích giúp con ý thức trách nhiệm trên hành động của mình. Người trưởng thành là người bước
đi trên đôi chân của mình, làm chủ đời sống mình, mà
không lệ thuộc,
sống đời tầm gửi. Một trong những điều kiện của trưởng thành là
có trách nhiệm. Có trách nhiệm là nhận ra chính mình trên công việc, và kết quả
của công việc mình
làm. Vì nhận ra mình, nên không sợ nhận mình đã làm sai, làm hỏng;
không hèn nhát đổ thừa, đổ lỗi, vu oan cho người khác; càng không chối
quanh, lươn lẹo “đánh
bùn sang ao” khi công việc bất thành, hay đem lại hậu quả tiêu cực.
Khi cho con biết
mục đích của sửa phạt là giúp con bước vững chắc vào đời bằng chính đôi
chân mình, là bay
vào trời rộng bằng đôi cánh của mình, con cái sẽ vui vẻ đón nhận hình
phạt, vì biết rõ hình phạt chỉ là phương cách giáo dục, giúp con để trưởng thành
hơn. Khi đó, cả cha
mẹ và con cái sẽ cùng nhìn hình phạt như phương tiện mưu tìm
tương lai cho con và hạnh phúc chung cho mọi người. Tóm lại, không
thể phạt con mà không cho con biết mục tiêu của hình phạt, và để được như
thế, cần có đối thoại
cởi mở, thân tình giữa cha mẹ và con cái trước khi hình phạt được
công bố và thi hành. Nói đến đối thoại, chúng ta mường tượng ngay một bầu khí
thông cảm, hiểu
biết, và yêu thương giữa cha mẹ, con cái. Nhờ đối thoại, mọi căng
thẳng sẽ được hóa giải, mọi hiểu lầm, mâu thuẫn sẽ được giải quyết, nếu không
toàn bộ, thì ít ra là một phần, nhưng chắc chắn
bầu khí sẽ thân thiện, tươi vui và bình an hơn.
a.4. Cha mẹ phải tuyệt đối tránh những hình
phạt xúc phạm đến căn tính của con
• Đó la những
kiểu phạt hạ nhục, châm biếm con bằng những lời thô tục, miệt thị, nguyền rủa
như “Mày là đồ bỏ, đồ vô tích sự, đồ ăn hại, sống làm chi cho chật đất”.
•
Những hình phạt lam tổn thương lòng tự trọng như chửi rủa con trước mặt người
khác, lột quần áo con giữa đường phố, bắt con quỳ trước cửa nha, cạo trọc đầu
con rồi bắt đi tạ tội với người nay người
nọ…
• Những hình phạt ảnh hưởng đến an toan
thân thể như không cho ăn, bắt nhịn đói,
ngủ ngoai đồng đầy muỗi, đánh bằng roi, gậy…
• Những hình phạt mang tính tạo áp lực
tinh thần, gây khủng hảng tâm lý như một mẩu tin trên mạng đã viết về một người
cha trừng phạt con gái mình. Người cha ấy đã nói trong cơn nóng giận: “Nếu mày không khai hết, tao sẽ lột trần truồng
may, rồi chụp hình tung lên mạng, cho may hết lấy chồng …”. Thật tồi tệ và dã man!
• Những hình phạt xúc phạm đến niềm tin
tôn giáo của đứa con bị phạt.
Tóm lại, người viết chỉ nêu lên một cách
vắn tắt những
nguyên tắc cần được cha mẹ lưu ý khi sửa phạt con cái. Sửa phạt
là điều không tránh khỏi trong gia đình, vì con cái cần được sửa phạt để
nên người tốt, nên người có ích.
Giáo dục không loại bỏ sửa phạt, vì con cái không được uốn nắn, sửa trị sẽ nhanh
chóng biến thái
thành những con người không đạo đức, không tử tế, không lề luật,
không sống xứng đáng danh phận làm người, để rồi không tương lai, không hạnh
phúc trong cuộc sống.
Với sự khôn
ngoan của tình yêu, cha mẹ hãy chọn những hình phạt có công hiệu tập cho con
biết trách nhiệm, thay vì
những hình phạt linh tinh, chẳng mang lại lợi ích cho ai. Thí dụ: Phạt con sắp
xếp lại thật ngăn nắp
căn phòng con đã bay bừa. Khi sắp xếp lại như vậy, con sẽ nhận ra
chính mình đã là tác giả của mất trật tự, và nhận ra mình
có trách nhiệm. Một thí dụ khác: Đi đá bóng về, con không bỏ quần áo thể thao
dơ vào máy giặt như
cha mẹ đã dặn. Để giúp con ý thức trách nhiệm của mình, cha mẹ cứ
để đó, không tự bỏ đồ dơ của con vào máy. Chờ đến lần đá bóng tới, con sẽ hết
quần áo sạch để mặc, nhưng phải
mặc lại quần áo dơ chưa giặt. Như thế, con đã tự phạt mình, thay vì cha mẹ
phải ra tay. Có nhiều
hình phạt, nhưng phải biết chọn những hình phạt tích cực, nghia
là sẽ mang lại một bài học trách nhiệm, vì mục đích của sửa phạt là giúp con trưởng
thành nhờ biết
trách nhiệm trên chọn lựa và hành động của mình.
Chia sẻ với cha mẹ về thưởng phạt, người
viết nhớ lại
một lần bị bố đánh ngày xưa khi còn bé… Tuy những “vết lươn” trên
mông không còn, nhưng ký ức về trận đòn vẫn còn đó. Không biết có phải nhờ
trận đòn “nhớ đời”
thời thơ ấu mà người viết nên người, hay ngược lại, những lằn
roi mây ngày xưa khi còn bé bỏng đã làm người viết trở nên dị ứng với những cha
mẹ đánh con, mà
thỉnh thoảng người viết vẫn gặp trong những ngày về quê.
Quý độc giả vui lòng đọc tiếp chương 7: http://tinmungduongpho.blogspot.com/search/label/CMYT-chuong7